Foomu fakahū fakakaukau (Share your story - Tongan)

Closed 24 Mar 2024

Opened 7 Feb 2024

Overview

Ko e fanongo meiate koé

‘Oku mātu‘aki mahu‘inga ke mau fanongo meí he kakai hangē ko koé Ko hono mahino‘i ho ngaahi a‘usia ‘i he mahaki faka‘auha COVID-19 ‘e tokoni ki hono fakapapau‘i ‘oku mateuteu ‘aki e lelei tahá ‘a Aotearoa Nu‘u Sila ki ha ngaahi mahaki faka‘auha ‘i he kaha‘ú.

Te ke lava ‘o vahevahe ho ngaahi a‘usiá ‘aki hono ngāue‘aki ‘emau savea ‘i he ‘initanetí, ‘a ia ‘e ‘eke atu ai ha ongo fehu‘i lalahi ‘e ua:

Fehu‘i 1: Ko e vakai ki he kuohilí – ko e hā ‘a e me‘a te ke loto ke ‘ilo ‘e he Fakatotoló (Inquiry) fekau‘aki mo ho‘o ngaahi a‘usia ‘i he mahaki faka‘auhá? 

Fehu‘i 2: ‘I he hokohoko atú – ko e hā ‘a e ngaahi lēsoni ‘oku fiema‘u ke mau ako meí ho ngaahi a‘usiá ke lava ai ke mau hoko ‘o mateuteu ‘aki e lelei tahá ki ha mahaki faka‘auha ‘i he kaha‘ú?

‘Oku sai pē kapau te ke tali ha fehu‘i pē ‘e taha kapau ‘okú ke ongo‘i kuó ke lave kotoa ki he ngaahi poini ‘okú ke loto ke lea‘akí.

‘I he konga ‘o ho‘o tali ki he ngaahi fehu‘í, ‘oku ‘atā ke ke talamai ha fa‘ahinga me‘a pē ‘okú ke fakakaukau ‘e ala ‘aonga. ‘I ho‘o fakakaukau ki he fehu‘i ‘uluakí, te ke ala fiema‘u nai ke vahevahe ho ngaahi fakakaukau mo e a‘usia ki he ngaahi ngāue ki he mo‘ui lelei ‘a e kakaí, hangē ko e fakataputapui fakafonuá (lockdown) pe tu‘utu‘uni pau ke tui ha ngaahi me‘a ‘ufi‘ufi matá, ‘o a‘u ki he ngaahi uesia ‘o e mahaki faka‘auhá kiate koe mo ho fāmilí, hangē ko e mole ‘a e pa‘anga hū maí. Ki he fehu‘i hono uá, te ke fili nai ke tokanga taha pē ki ha me‘a ‘e taha pe ua na‘á ke a‘usia, pea mo e me‘a te mau lava ‘o ako mei aí – pe te ke fakamatala‘i ha ngaahi me‘a kehekehe na‘á ke hokosia ‘e koe, ko ho fāmilí, pe ko ho‘o komiunitií lolotonga ‘a e mahaki faka‘auhá pea, makatu‘unga ‘i he me‘á ni, ‘e anga fēfē ‘emau toe mateuteu ange ki he kaha‘ú. 

Fakamatala ke tokoni ‘e ala ‘aonga kiate koe

Kimu‘a ke ke vahevahe ho ngaahi a‘usiá, te ke ala fiema‘u ke sio ki he ni‘ihi ‘o ‘emau ngaahi ma‘u‘anga tokoní, hangē ko ‘emau ngaahi fakaikiiki ngāué, ko ha fakahokohoko ‘o e taimi ‘a e mahaki faka‘auhá pe ko ‘emau ngaahi fehu‘i ‘oku fa‘a ‘eké. ‘E ala ‘aonga eni kapau ‘okú ke fiema‘u ke ke sio ki ha taimi pau pe me‘a na‘e hoko ‘a ia na‘e fakatefito ‘ene fakafuo ho a‘usia ‘i he mahaki faka‘auhá, pea ‘okú ke fakakaukau ‘oku fiema‘u ke mau ‘ilo ki ai.

Fakamatala kehe te mau ‘eke atu mo e founga ‘e fakahoko ai ‘a e ngāue ki aí

Hili ‘a e kakato hono fakahū atu ho fakamatalá, ‘e ‘eke atu ha ngaahi fehu‘i fekau‘aki mo ho ta‘umotu‘á, feitu‘ú, mo e matakalí. Neongo ko e fili tau‘atāina pē hono ‘omai ‘a e fakamatala ko ení, ‘okú ne tokoni‘i ‘emau Fakatotoló ke mahino‘i lelei ange ‘a e founga na‘e uesia ai ‘a e kakai kehekehe ‘e he mahaki faka‘auhá. ‘E toe fakaafe‘i atu foki koe ke ke ‘omai ho fakaikiiki ki he fetu‘utakí. Ko e fili tau‘atāina pē ia ke ke vahevahe mai ‘a e ngaahi fakaikiiki fakafo‘ituitui ko ení, ka ‘e ‘uhinga ia ‘e malava ke mau fetu‘utaki atu kiate koe kapau te mau fiema‘u ha fakamatala lahi ange.

Ko ho‘o fakamatala fakafo‘ituituí, hangē ko ho hingoá mo e fakamatala ki he fetu‘utakí, ‘e tauhi ia ‘o ‘ikai fakahāhāholo ‘e he Fakatotoló. Ko e kotoa ‘a e ngaahi fakamatala ‘e fakahuú ‘oku malu‘i ia ‘e he ngaahi tu‘utu‘uni ki he ngaahi fakamatala ‘oku ‘omai fakataimí, ‘a ia ‘oku ‘uhinga ia ko e me‘a te ke vahevahe mo kimautolu fekau‘aki mo ho ngaahi a‘usia ‘i he COVID-19 ‘e tauhi ia ‘o ‘ikai fakahāhāholo ‘i he vaha‘a taimi ‘o e Fakatotoló. Te ke toe lava foki ‘o kole – ‘i he taimi ‘e kakato ai ‘a e saveá – ke tauhi ‘e he kau Komisioná ho fakamatala na‘e fakahuú ke fakapulipuli ai pē kapau te ke loto ki ai. Ko e fakaikiiki lahi ange fekau‘aki mo e founga te mau ngāue ai ki he fakamatala ‘okú ke vahevahe mo kimautolú ‘e lava ke ma‘u ia ‘i he uepisaiti ‘a e Fakatotoló, ‘a ia ‘oku fakafehokotaki ki he peesi ko ení, fakataha mo e ngaahi fakamatala kehe fekau‘aki mo e ngaahi tu‘utu‘uni ngāue ‘a e Fakatotoló.

Toe vakai‘i ‘o e ngaahi makatu‘unga ki he fakaikiiki ‘o e ngāue ke fakahoko


Kuo tukupā ‘a e Pule‘anga Nu‘u Silá ke fakalahi ‘a e ngaahi makatu‘unga ki he fakaikiiki ‘o e ngāue ke fakahoko ma‘á e Komisiona Fakatu‘i ki he Ngaahi Faka‘eke‘eké Fekau‘aki mo e COVID-19 Lessons Learned (Lēsoni ke Ako).

‘Oku fokotu‘u mai ‘e he ngaahi makatu‘unga ki he fakaikiiki ‘o e ngāue ke fakahokó ‘a e taumu‘a mo e lahi ‘o e ngaahi Faka‘eke‘eké pea fakapapau‘i ‘a e ngaahi tafa‘aki ‘e lava ke fakatotolo‘i ‘e he Faka‘eke‘eké, pea mo e fa‘ahinga fakamo‘oni ke tānaki ‘oku totonú ke fakakaukaua ‘i he līpooti aofangatuku mo e ngaahi fokotu‘u meí he Faka‘eke‘eké.

Kuo kole ‘e he Pule‘angá ki he Komisiona Fakatu‘í ke talanoa mo e kakaí ‘o fakafofonga‘i ia fekau‘aki mo e ngaahi liliu ki he ngaahi makatu‘unga ki he fakaikiiki ‘o e ngāue ke fakahokó.

Te ke lava ‘o lau ‘o lahi ange fekau‘aki mo e ngaahi makatu‘unga lolotonga ki he fakaikiiki ‘o e ngāue ke fakahokó pea ‘oatu ho‘o fakakaukau fekau‘aki mo iá ‘i he senitā ki he talatalanoá (www.covid19inquiry.nz) fekau‘aki mo e ngaahi makatu‘unga ki he fakaikiiki ‘o e ngāue ke fakahoko.

Mālō

‘I he vakai ki he kaha‘ú, ko e founga pē ‘e taha te tau lava ai ‘o mateuteu ki he kaha‘ú ko e ako mei he ‘etau ngaahi a‘usia ‘i he mahaki faka‘auha COVID-19 ‘o e kuohilí. ‘Oku ‘atā ‘a e ngaahi Fakahū Fakakaukaú (Submissions) ‘i he taimí ni pea tāpuni ‘i he ‘aho 24 ‘o Ma‘asi 2024, pea ‘oku ‘i ai ‘a e ‘amanaki ke līpooti ‘a e Fakatotoló ‘i he ‘aho 30 Sepitema 2024. ‘Oku mau ‘ilo na‘e uesia lahi ‘e he mahaki faka‘auhá ‘a e kakai Nu‘u Sila kotoa pē, pea ‘e ngalingali ke faingata‘a pe fakatupu lotomamahi hono vahevahe ho‘o ngaahi a‘usiá. ‘I he ‘uhinga ko iá, ‘okú ou fakafofonga‘i atu ai ‘a e Fakatotoló, ke fakamālō atu ‘i ho‘o tuku taimi ke vahevahe mo kimautolu ‘a e ngaahi a‘usia ko ení – ‘oku mātu‘aki mahu‘inga mo‘oni ia, mo fakahounga‘i.

Te ke lava ‘o kamata hono fakahū mai ho fakakaukaú he taimí ni ‘aki hono lomi‘i ‘a e fehokotaki‘anga ki he foomu Fakahū Fakakaukaú (www.covid19inquiry.nz) ‘i laló.

What happens next

Public submissions to the Royal Commission of Inquiry into COVID-19 Lessons Learned are now closed.

Thank you to everyone who has shared their story with the Inquiry. A vital part of the work of the Inquiry is hearing from Aotearoa New Zealanders about their experiences of the COVID-19 pandemic.

The submissions we have received will be considered alongside other interviews conducted and evidence received to form the Inquiry’s final report. 

You can keep up with the work of the Inquiry by subscribing to our newsletter, visiting our website, or following the Inquiry on social media (Facebook and LinkedIn).

The opportunity to provide feedback on the terms of reference has also ended. This feedback will be provided to the Department of Internal Affairs, who will provide advice to the New Zealand Government ahead of any changes made to the terms of reference for the Inquiry. We expect to know more about the next steps by June 2024.